May genetic na batayan kaya ang pagkahilig sa sili at maaanghang na pagkain?

Nobyembre 30, 2013
Sinulat sa loob ng Baganga Provincial Subjail.

Source of photo here

Ang mga Bikolano ay kilala bilang mahihilig sa sili at maaanghang na pagkain. Balita pa nga ay may paligsahan sa Bikol sa pabilisan at padamihan ng paglamon ng sili. Ang alam kong pagkaing Bikolano na Laing at Bikol Express ay pawang maanghang. Isa pang kilalang lutong Bikolano, ang tinatawang na Ginataang Apoy (na hindi ko pa natitikman) ay walang ibang laman kundi puro sili at gata ng niyog.

Dito naman sa Davao Oriental at sa katabing Compostela Valley, maraming mamamayan lalo na ang mga katutubo (Mandaya) sa kabundukan ay halos hindi kakain kapag walang sili sa mesa. Maraming mahihirap na pamilya ang kumakain na walang ibang ulam maliban sa sili na nakababad sa tubig o suka at nilagyan ng asin. Dito sa Baganga at sa mga katabing lungsod ay mabibili ang isang produktong lokal na magandang pampasalubong ng mga bumibisita dito. Ang dumang ay gawa sa pinulbos na pinatuyong sili at asin. Ang isang bote ay mga walumpung piso ang benta.

Ang Timog-Silangang Asya kung saan mabibilang ang ating bansa ay kilala sa mga maaanghang na pagkain. Sabi ng isang kaibigang Pilipino na nakapunta sa Thailand, kailangan mo daw talagang banggitin sa waiter ng restaurant na hindi ka mahilig sa maaanghang kung ayaw mong umapoy ang bibig mo sa anghang ng pagkain. Ang sobrang anghang daw na pagkain ang default doon.

Ganun din ang maraming pagkain sa India at sa katimugang bahagi ng Tsina. Ayon naman sa isang kaibigan kong Intsik na nakilala ko sa Groningen, kung bibisita daw ako ng Tsina at hanap ko ay klase-klaseng pagkain na maaanghang, pumunta daw ako sa probinsya ng Chengdu, na makikita naman sa katimugang Tsina.

Kung paanghangan lang ng pagkain ang usapin, hindi magpapahuli dito ang mga Mehikano. Ang mga pagkain daw sa Mexico ay kilalang maanghang din. Marami pa nga daw mga palengke doon na walang ibang tinitinda kundi klase-klaseng sili na nagkakaiba sa laki, haba, kulay, hugis, at syempre anghang.

Hindi ko na maalala kung ano ang pinakamaanghang na sili, ngunit nabasa ko na ang sukatan ng anghang nito ay kung gaano kadami (concentration) sa loob nito ang isang kemikal, isang protina na tinatawag na capsicin. Kung hindi ako nagkakamali, ang sili na walang laman na capsicin ay ang mabibilog na bell pepper, na isa sa pinakausong gulay sa mga palengke sa bansang Netherlands, isang bansa sa hilagang bahagi ng mundo. Ang mga Olandes ay hindi mahihilig sa maanghang na pagkain maliban sa ilang kakaiba ang dila.

Naalala ko ang isang workshop na dinaluhan ko doon. Limang araw ang workshop at ginanap ito sa isang malaking bahay na ginawang hostel sa gitna ng malawak na sakahan at katabi ng isang maliit na gubat. Ang agahan at tanghalian ay pawang tinapay na may mga palamang karne, keso, mantikilya (butter), atbp. Minsan may kasamang mainit na sabaw at pritong kroket, isang sikat na pagkain sa Olanda. Medyo mabigat ang pagkain sa gabi ngunit hindi kanin kundi patatas at karne na may kasamang gulay. Mga labinlima kaming estudyante: isang Pilipino (ako), Vietnamese, Venezuelan, taga-Peru, apat na Intsik, dalawang Briton, at mga Olandes. Dahil halos kalahati sa mga dumalo ay sanay sa kanin, nagdesisyon ang hostel na maghahain sa isang gabi ng kanin at may pares na spicy (maanghang) na ulam. Hindi ko na maalala kung ano ang niluto sa gabing iyon. Ang maalala ko lang ay nagtinginan ang mga Asyano at Latino at natawa dahil wala ni katiting na anghan ang nalasahan namin sa pagkain. Bell pepper pala ang ginamit.

Mapapansin na ang mga lugar kung saan ang mga tao ay mahihilig sa maanghang na pagkain ay malapit sa equator kaya taglay din nila ang mainit na panahon. Ito ay maaaring may kaugnayan sa pagkain ng sili kung pagbabatayan ang mga pananaliksik na nagpapakita na ang anghang ay magandang epekto sa katawan bilang panlaban sa mainit na panahon. Nakakatulong daw ito sa pagpapawis na siyang nagpapalamig sa katawan.

Ang pagkain ng sili at maanghang na pagkain ay maaaring isang resulta ng prosesong likas na pagpili (natural selection). Ang likas na pagpili ay isang proseso na sentral sa teorya ng ebolusyon ni Charles Darwin, isang biyolohiko sa Inglatera. Sa teoryang ito, naipapaliwanag kung paano umuusbong ang mga bagong katangian o mga bagong species mismo ng mga organismo. Ang teorya ng ebolusyon ang gumagabay sa mga biyolohiko upang unawain at ipaliwanag ang patuloy na pagdami ng mga organismo dito sa mundo mula ng nagsimulang umusbong ang pinakaunang selyulang organismo mga apat na bilyong taon na ang nakaraan. Ang patuloy na pagbabago ng kapaligiran ang nagtutulak sa mga buhay na organismo na magbago din ng anyo at katangian upang makaangkop sa bagong kapaligiran at patuloy na manganak at dumami. Ang pagbabago ng anyo at katangian ay hindi nangyayari sa indibidwal na organismo kundi sa species nito na umeepekto sa maraming henerasyon. Samu’t-saring pampiling tulak (selection pressure) sa kapaligiran ang nagdidikta sa patuloy na pagbabago at direksyon ng pagbabago ng mga buhay na bagay. Sa ilalim ng proseso ng likas na pagpili, ang magpapatuloy na species ay iyong may kakayahang umangkop, mabuhay, at pinakamahalaga, makapagpadami sa kapaligirang kanyang kinalalagyan. Ang mga pagbabagong ito sa organismo ay nangyayari sa pamamagitan ng isang proseso na nangyayari sa loob ng selyula, ang prosesong genetic mutation.

Huwag na muna nating talakayin itong genetic mutation dahil nangangailangan ito ng mas mahabang paliwanagan. Balikan natin ang sili at maanghang na pagkain.

Ano ang kinalaman ng pagkain ng sili sa prosesong likas na pagpili? Dahil sa pagpapawis dulot ng pagkain ng sili, ang mga taong mahilig dito ay may dagdag na sandata laban sa init ng panahon. Nagkakaroon sila ng mas mataas na tsansang mag-survive sa mainit na lugar, mga lugar na malapit sa equator. Ang sobrang init sa katawan ay may masamang epekto sa tao, at ang pagpapawis niya ay nakakatulong upang malabanan ito.

Isiping may dalawang lahi ng tao sa isang mainit na lugar tulad ng India, halimbawa. Itong isang lahi ay mahihilig sa sili samantalang ang kabilang lahi ay umiiwas dito. Isang araw, may dumating na heat wave, isang napakainit na panahon. Alin sa dalawang lahi ang mas marami ang makakatagal sa ganitong panahon? Mas malaki ang tsansa ng lahing mahihilig sa sili na tumagal dahil may dagdag silang sandata laban sa init ng panahon. Syempre ito ay isang artipisyal na sitwasyon lang dahil ang pagkakaiba sa hilig ng sili tulad ng iba pang katangian ay maaaring umusbong kahit sa parehong tribo ng tao. Ang katangiang paborable sa kanilang kapaligiran ay magiging tampok hindi sa loob ng isang henerasyon lang kundi sa pagdaan pa ng maraming henerasyon.

Sa sitwasyong binanggit sa taas ang mainit na panahon ang pampiling tulak, at ang hilig sa sili ay isa sa mga sangkot na phenotype. Maaaring mayroon pang ibang phenotype o katangian ang naaapektuhan ng mainit na panahon.

Sa mga malalamig na lugar tulad ng Netherlands at iba pang bansa sa hilagang bahagi ng mundo, ang mga tao ay hindi nalalantad sa parehong pampiling tulak kaya ang hilig sa sili ay hindi nagiging tampok na katangian nila. Ang mga taong mahilig at ang mga taong hindi mahilig sa sili ay magkasamang nabubuhay sa mga kapaligirang ito, at dahil hindi sila nakakaranas ng pampiling tulak na mainit na panahon, hindi sila nagkakaroon ng pangangailangan sa sili at ang sili ay hindi rin magiging malaking bahagi ng kanilang agrikultura, maliban sa bell pepper na wala namang anghang na taglay. Sa mga malalamig na lugar, ang pampiling tulak ay sobrang lamig na panahon na siyang magdidikta kung anu-anong katangian ang magiging kaaya-aya at tampok. Ang mahinang sikat ng araw sa kabuuan ay isa ding malaking pampiling tulak sa mga bansa sa hilaga at ang isa sa mga phenotype na umusbong kaakibat nito ay ang mapuputlang balat (low melanin concentration).

Ang paliwanag (teorya) na nilahad sa itaas ay kailangan pang palalimin at kumpirmahin sa maraming eksperimento. Posible na may isa o mahigit pang gene na sangkot sa pagiging mahilig sa sili ng tao, at kung meron nga ay kailangan pang hanapin. Sa larangang molecular biology, maaari ding tingnan kung ano ang prosesong dinadaanan mula sa pagpasok ng protinang capsicin sa bibig hanggang sa pagkakaroon ng pagpapawis at iba pang epekto sa katawan. Sa madaling salita, kailangan pang alamin ang genotype sa likod ng phenotype na pagkahilig sa sili. [1]

Ang usaping genotype na nasa likod ng isang katangiang kultural (cultural phenotype) ay hindi na ganun kabago. Sa mga bansang laganap ang agrikultura ng palay tulad ng bansang Pilipinas, ang pagkain ng kanin ay naging pampiling tulak upang masala ang genotype ng mga mamamayan dito. Karamihan sa mga Asyano ay nagtataglay ng ilang beses na umulit na gene ng isang uri ng enzyme na amylase sa laway ng tao na siyang tumutulong biyakin ang starch na makikita partikular sa bigas upang gawing enerhiya ng katawan [2]. Ang gene na ito ay isang beses lang, walang pag-ulit (gene repetition), sa mga Europeo na hindi pangunahing pagkain ang bigas sa napakahabang panahon.

Ang pag-inom naman ng gatas ng baka ay isa ding pampiling tulak sa mga mamamayang umasa dito sa mahabang panahon. Ang sariwang gatas ng ina ay may isang uri ng asukal, ang lactose, na nagbibigay lakas sa mga bata. Ang asukal na ito ay makikita din sa sariwang gatas ng baka. Sa mga Pilipino at iba pang lahing hindi umasa sa gatas ng baka, ang enzyme na bumibiyak sa lactose, ang lactase, ay nawala na sa ating mga tiyan pagdating sa isang edad, kung kailan ang gene na kaakibat nito ay tumitigil na sa pag-andar. Hindi ito nangyayari sa mga taong galin sa kulturang ilang henerasyon ng umasa sa pag-inom ng gatas ng baka. Hindi uso sa kanila ang lactose intolerance na laganap sa mga Pilipino. Ang taong may lactose intolerance ay nasisira ang tiyan at nagtatae kapag nakainom ng sariwang gatas.

Ang pagiging mahilig sa maanghang na pagkain ay isang katangian na paborable sa mga maiinit na bansa tulad ng Pilipinas. Malamang naghahanap na kayo ng hot and spicy na pagkain matapos mabasa ang artikulong ito.


Reference:
[1] May mga pag-aaral na nga kaugnay nito. Basahin ang isang artikulo (English) sa Scientific American, kung saan binanggit ng manunulat na hindi pa malinaw kung bakit may mga mahilig sa sili at merong hindi. Ang teorya ko sa artikulong ito ay maaaring ituring na kandidatong teorya sa pag-usbong ng pagkahilig ng ilang populasyon sa sili at maaanghang na pagkain, na ito ay may kinalaman sa adaptasyon sa isang mainit na panahon.
[2] David M. Kingsley, Diversity Revealed: From Atoms to Traits, Scientific American, January 2009

Ang pagiging mabangis ng baboy-damo ay maituturing ba na likas na katangian nito?

Nobyembre 21, 2013
Sinulat sa loob ng Baganga Provincial Subjail.

Nakakain ka na ba ng karne ng baboy-damo? Makunat ito at matigas ang taba nito at makapal ang laman kung ikukumpara sa karaniwang karneng baboy mula sa mga pinapalahian sa mga babuyan. Kung lasa naman ang pag-uusapan, halos wala namang kaibahan sa lasa ng karaniwang karneng baboy. Syempre depende din ito sa kung paano niluto at kung anong mga rekados ang inihalo.

Source: colnect.com

Ang baboy-damo ay isa sa mga hayop na karaniwang makikita sa mga kagubatan ng Pilipinas. Kasama ng binaw (deer), ambao (wild rat), milo (wild cat), halo (monitor lizard), kagwang (flying lemur), sawa, at palaka, ang baboy-damo ay isa sa mga pinagkukunan ng karneng kinakain ng mga magsasaka sa mga paanan ng mga bundok ng Davao Oriental at Compostela Valley.

May isang magsasaka na buong gabing nanghuhuli ng palaka gamit ang isang napakaliwanag na lamparang de-baterya. Ang mga palaka ay hindi na makagalaw kapag nasisilaw sa maliwanag na ilaw. Ang mga nahuhuli niya ay hindi para sa kanyang sariling konsumo kundi para ibenta sa ibang kumakain nito. Minsan umaabot ng mga walong kilo (8 kg) ang nahuhuli niya sa isang gabi lang ng pangangalap sa ilog. Hindi ko na maalala kung magkano niya ito binenta.

Maliban sa katangian ng karne nito, may malaking kaibahan din ang baboy-damo kumpara sa pinapalahiang baboy pagdating sa ugali (behavior). Una, ang habitat nila ay magkaiba. Ang baboy-damo ay nakatira sa likas na tirahan (natural habitat) nito at nabubuhay sa pamamagitan ng pangangalap ng pagkain sa kagubatan. Naghuhukay ito gamit ang nguso upang makahanap ng pagkain sa ilalim ng lupa tulad ng mga ugat ng piling uri ng halaman. Ang paraan ng pangangalap nito ng pagkain ay isa sa pinakamalaking dahilan kung bakit kailangan nito ng matibay na laman at matalas na pang-amoy, mga katangian na maaaring nabawasan na sa mga pinapalahiang baboy dahil sa ilang henerasyong dinaanan nito sa ilalim ng di-likas na pagpili (artificial selection) ng tao. Maliban sa paraan ng pangangalap ng pagkain, magkaiba din sila sa pagiging bukas sa atake ng iba pang hayop. Ang baboy-damo ay buong panahong nakababad sa posibilidad ng pag-atake at pagsugod sa iba pang mababangis na hayop sa kagubatan. Ito ay nagsisilbing selection pressure kung anong klaseng baboy-damo ang pwedeng mabuhay (survive) sa kagubatan. Kailangan nito ng matalas na pandinig at pang-amoy upang malaman ng maaga kung may paparating o malapit na kaaway. Malamang ang tulog nito ay hindi ganun kalalim upang mabilis magising at makadiskarte kung may aatakeng kaaway. Dahil bukas ito sa atake, hindi uubra sa kagubatan ang baboy-damong lalampa-lampa. Kailangan din niyang maging mabangis at handang humarap sa iba pang mababangis na hayop. Ang matutulis na pangil ng baboy-damo ay di-hamak na mas malaki kaysa sa karaniwang baboy.

Hindi madali ang buhay ng baboy-damo dahil kailangan niyang maghanap ng lugar na maputik na malapit sa mga pagkain nito at malayo sa iba pang mababangis na hayop. Samantalang ang baboy na pinapalahian ay hindi na sanay sa ganitong buhay. Mabubuhay pa kaya ito kung iiwanan sa gubat habang bata pa?

Mas makapal din ang buhok ng baboy-damo at mas matigas ito. Ano naman kaya ang selection pressure para dito? Malamang kailangan niya ang mas matibay na buhok bilang proteksyon sa mga matutulis o magagaspang na bagay na dinadaplisan ng kanyang balat habang sumusuot sa masukal at makapal na damuhan at mga halamang maraming tinik, mga halamang karaniwan lang sa kagubatan. Maaari din itong proteksyon laban sa mga insekto at iba pang maliliit na hayop na umaatake sa balat ng baboy-damo tulad ng mga alimatok at linta (leeches) na nag-aabang lamang sa lupa o sa mga dahon o sanga ng mga halaman at naghihintay madampihan ng baboy-damo, binaw, at iba pang hayop na may masasarap na dugo. Ang mga selection pressures na ito ay hindi na nararanasan ng mga pinapalahiang baboy kaya normal lang na hindi na rin nila kailangan ang kasingkapal, kasinghaba, at kasingtibay na mga buhok.

Ang mga katangiang pisikal na nabanggit sa taas ay mga sukatan ng pagkakaiba ng dalawang uri ng baboy (variety), mga katangiang nakikita at nasusukat mula sa panlabas na anyo, mga katangiang tinatawag na phenotype.

Ang phenotype ng isang organismo ay hindi lang iyong mga nasusukat na pisikal na katangian o itsura (morphology) nito. Kasama din sa phenotype ang katangian ng isang organismo kapag ito ay nakikibagay sa kanyang kapaligiran (response to stimuli).

Sa baboy-damo, ang isang halimbawa nito ay kung paano ito gagalaw o kung ano ang reaksyon nito kapag may tao sa paligid. Ito ba ay mapagkaibigan o mabangis na umaatake; o matakutin at umiiwas sa tao? Ang mga baboy-damong hinuhuli ng mga mangangaso sa kagubatan ay likas na mababangis. Ang bangis ba nito ay likas na sa kanilang “dugo” (genotype) o iniluwal lamang ng kanilang kapaligirang kinalakhan? Isa sa mga sentral na katanungan ng mga behavioral biologists ang tipong nature-versus-nurture, at ang kadalasang sagot dito ay magkahalong nature at nurture, gene at environment, na hindi taliwas sa materyalismong diyalektikong pananaw.

Isang magsasaka, na mangangaso din, sa Davao Oriental, si Tatay Jose, ang sumubok sagutin ang katanunging ito tungkol sa pagiging mabangis ng baboy-damo. Habang siya ay nangangaso, may natagpuan siyang isang sanggol na baboy-damo. Ang tantya niya sa edad nito ay mga ilang araw pa lang dahil, ayon sa kanya, hindi pa ganun kaliksi para tumakas palayo kasama ng nanay nito. Medyo maliwanag pa din ang kulay ng balat nito. Hindi niya kinakitaan ng bangis ang batang hayop. Imbes na iwanan niya at hayaang mabalikan ng nanay, inuwi niya ito. Nilagay niya sa kanyang bakpak.

Pagdating sa bahay ay nakalimutan na niya ito hanggang sa mapansin ng anak niya na may gumagalaw sa loob ng bag. Sinubukan nila itong pakainin ng hilaw na kamote ngunit hindi ito kinain ng hayop. Bagama’t hindi mabangis, tila nahihiya o natatakot ang baboy sa kanila kaya ayaw nitong kumain. Kinagabihan, nang tahimik na ang paligid at tulog na ang lahat maliban kay Jose na binabantayan ang galaw ng nabihag na hayop, dahan-dahan itong lumapit sa kamote at ngumasab. Ilang araw daw na ganito ang ugali ng baboy pagdating sa pagkain. Kumakain lang ito kapag walang taong malapit.

Lumipas ang ilang linggo, nawala ang takot ng baboy at masigla na itong sumasalubong sa mga pagkaing inaabot dito sa loob ng tangkal (kulungan ng baboy). Lumaki ang baboy-damo na kinakitaan ng pagiging mabangis hanggang sa mga halos dalawang taong gulang na ito.** Isang araw, habang naglalagay ng pagkain sa tangkal ang kanyang anak, bigla na lang umatake ang baboy na siyang ikinagulat at ikinatakot ng bata na dali-daling umatras palayo sa tangkal. Kahit kay Jose ay ganito na rin ang ugali ng baboy. Ayon sa kanya, lumabas na din sa wakas ang totoong ugali ng baboy-damo, lumabas na ang likas na bangis nito. Kinabukasan ay nagdesisyon na silang katayin na ang baboy dahil natatakot na sila na baka may mapahamak sa kanila.

Notes
** Ang edad na dalawang taon ay hindi ganun kasigurado kung pagbabatayan ang maraming pagkakataong mali ang bilang ng buwan o taon na naalala ng mga magsasaka.

Paano ba sinusukat ang oras?

Nobyembre 20, 2013
(Sinulat ito sa loob ng Baganga Provincial Jail.)

Ang konsepto ng oras (time) ay masasabing isa sa pinakamadaling konseptong naisip ng tao bagama’t isa din sa pinakamahirap ipaliwanag sa pamamagitan ng eksaktong wika ng agham. Matulog man ang tao o ipikit man niya ang kanyang mga mata, sigurado siyang ang oras ay tumatakbo. Hindi man niya kayang hulaan ang mangyayari sa susunod na oras o susunod na araw, buwan, o taon, sigurado siyang ang galaw ng oras ay hindi titigil.

Bagama’t balewala lang sa karaniwang tao ang walang tigil na takbo ng oras, ang mga siyentista, partikular na ang mga liknayano, ay matagal ding pinag-aralan ang at patuloy ding pinapaunlad ang pag-unawa nila sa konsepto ng oras. Halimbawa na lang dito ang mga paliwanag tungkol sa paggalaw ng oras na mababasa sa aklat ng kilalang baldadong liknayanong si Stephen Hawking na A Brief History of Time. Bagama’t pinasimple na ni Hawking ang mga paliwanag ay maraming tao pa rin ang nahihirapang intindihin ang mga nakasulat sa aklat. Ganunpaman, hindi mahirap unawain ng sinuman ang ideyang hindi kailanman titigil ang takbo ng oras.

Sigurado ang bawat isa sa atin na ang bawat segundo ay lilipas din. Ang kasiguruhang ito ay hindi galing sa isang teorya mula sa kawalan kundi nanggagaling ito sa aktwal na karanasan ng tao. Sa tinagal-tagal ng tao sa mundong ibabaw mula pa noong nagkamalay na ito at kahit bago pa man maimbento ang mga makabagong orasan, hindi kailanman tumigil ang pag-inog ng mundo, bagay na siyang pinagbabatayan niya ng konsepto ng oras.

Ngunit paano ba natin masusukat ang oras? Ito ay sa pamamagitan ng mga pagbabago sa pisikal na kapaligiran. Halimbawa dito, at malamang ang pinakaunang sukatan ng pagtakbo ng oras, ay ang pagbabago ng pusisyon ng araw sa kalangitan mula sa pagsikat nito hanggang sa kanyang paglubog. Paano naman sa gabi kung kailan wala sa paningin ng tao ang araw? Ang pusiyon ng mga bituin ay nagbabago din ayon sa isang regular na galaw. (Malamang ang kaalamang ito tungkol sa regular na galaw ng mga bituin ay hindi taglay ng maraming tao ngayon dala ng pananatili nila sa loob ng maliliwanag na mga bahay at gusali tuwing gabi at ng pagiging abala nila sa maraming bagay sa buong panahong gising sila, araw man o gabi. Kaya ang payo ko sa kanila: tumingala din sa kalangitan pag may time; na akma din bilang time ang paksa natin ngayon.)

Source: SkyScraperCity.com

Ayon sa isang kasabihan, ang permanente lang sa mundong ito ay pagbabago. At sa mga pagbabago sa ating kapaligiran, ang paggalaw ng araw ay maituturing na pinakapermanenteng bagay sa ating mundo. Ang kasiguruhang dala ng pagsikat ng araw sa umaga ay nagbibigay ng pag-asa sa maraming tao, at maraming tula na ang naisulat tungkol dito. Ang paglubog ng araw na sinusundan ng mahabang panahon ng kadiliman ay siguradong susundan ng isa na namang pagsikat, pagpula ng silangan. Kaya naman ang mga sinaunang tao ay umasa sa sikat ng araw bilang bahagi ng kanilang orasan, ang mga sundial. (Para sa kaalaman ng maraming Filipino, may isang sundial na ginawa ng kababayan nating inhinyero sa Unibersidad ng Pilipinas. Makikita ito sa tabi ng College of Engineering at ng National Engineering Center sa UP-Diliman sa Quezon City.)

Ang pusisyon ng araw sa kalangitan ay nagbabago din unti-unti sa paglipas ng mga araw, isang pagbabago ng umuulit sa loob ng isang taon. Ang pagbabagong ito ay mas lantad sa mas hilagang mga bansa kung saan pati ang haba ng sikat ng araw ay nagbabago din. Sa mga buwang taglamig o winter, maikli ang araw kumpara sa gabi. Baligtad naman ang sitwasyon sa mga buwang tag-init o summer kung kailan mas mahaba ang araw kaysa gabi. Ang pagbabago ng haba ng araw ay mapapansin din dito sa Pilipinas bagama’t hindi ganun kalaki ang agwat ng haba ng mga araw sa haba ng gabi.

Sumisikat na araw sa Stonehenge. Basahin (English) ang maikling kasaysayan ng mga instrumentong panukat ng oras dito.

Sa mga sinaunang kabihasnan sa kanluran unang umusbong ang pagsukat ng haba ng isang araw, ang haba ng panahon sa pagitan ng magkasunod na pagsikat ng araw, bilang hinahati sa dalawampu’t apat na oras. Ang isang oras naman ay hinati nila sa animnapung minuto na hinati naman sa animnapung segundo. Ganito pa rin ang pamantayan natin ngayon sa pagsukat ng oras bagama’t alam na nating ang isang araw ay hindi eksaktong dalawampu’t apat na oras.

Ang unang orasan na inimbento ni Christiaan Huygens.

Sa pag-unlad ng lipunan, umunlad din ang teknolohiya pati na ang paraan ng pagsukat ng oras. Ang pag-unlad sa teknolohiya ng orasan ay itinulak ng pangangailangan na maging tama sa oras. Sa pag-usbong ng industriya ng pagmamanupaktura at pag-unlad ng komersyo dulot nito sa mga bansang Olanda, Pransya, Italya, Inglatera, at Alemanya, umunlad din ang teknolohiya ng orasan na eksakto sa isang segundo.

Sa pagbilis ng takbo ng buhay at ng mga gawain sa mga lipunang maunlad, ang ugali ng mga mamamayan sa mga bansang ito pagdating sa pagiging eksakto sa oras ay nagbago din. Ang mahuli ng ilang minuto sa isang napagkasunduang pagkikita o pagtitigom ay isang malaking kasalanan na kailangan ng mabigat na dahilan.

Napakalaki ang kaibahan dito sa Pilipinas sa kasalukuyang panahon lalo na sa kanayunan kung saan mabagal ang takbo ng buhay. Ang mga gawain at pagtitigom ay itutuloy pa rin kahit dalawang oras ng huli ang kausap, at halos hindi na mahalaga kung bakit siya nahuli. Ang konsepto ng “Filipino time” ay sumasalamin lamang sa mababang antas na inabot ng lipunang Pilipino sa larangan ng produksyong pang-ekonomiya.

Laganap pa rin sa kanayunan ang atrasadong pamumuhay at pamamaraan ng agrikultura. Ang pagtatanim ng palay, halimbawa, na siyang pangunahing pinagkukunan ng pagkain ng mga Pilipino, ay hindi nangangailangan ng napakaeksaktong pagtatakda ng oras ng gawain. Ang paglilinis ng sakahan ay hindi kailangan ng eksakto sa oras. Sa pag-aani naman ay ganun din, araw at hindi oras ang tinatakda. Dahil ilang araw ang binibilang upang tapusin ang pagtatanim, pag-aani, o paglilinis, ang ilang oras na kaibahan sa pagsisimula at pagtatapos ng gawain ay hindi ganun kabigat. Maraming mga magsasaka, kung hindi man karamihan, ay walang orasan at walang pangangailangan dito na malaki dahil sapat na ang kanilang kahusayan sa pagtantya ng oras sa pamamagitan ng pagtingala sa langit.